Ortoreksiya Nervoza, Bratman tarafından ortaya atılan bir terimdir. Bratman, Yunanca’da “doğru” anlamına gelen “ortho” ve “açlık” anlamına gelen “oreksis” kelimelerini birleştirerek “doğru beslenme” anlamına gelen “ortoreksiya” terimini oluşturmuştur.
Sağlıklı beslenmeye duyulan takıntı olarak tanımlanan ortoreksiya nervoza, sağlıklı beslenme isteğiyle başlar. Zamanla bu istek, sağlıklı gıdalar tüketmeye yönelik bir saplantıya dönüşür ve normal olmayan bir yeme davranışına evrilir.
ORTOREKSİYA NERVOZA BİR HASTALIK MI?
Ortoreksiya nervoza sağlıklı beslenme takıntısı olarak tanımlanır. Temel motivasyonu kilo vermek değil, sağlıklı olma düşüncesidir. Son yıllarda ortoreksiya nervozaya artan akademik ve klinik ilgiye rağmen henüz DSM-5 ve ICD-11 gibi sınıflandırma kitaplarında yer verilmemiştir. Bu nedenle klinik olarak bazı araştırmacılar tarafından tanı kriterleri tanımlansa da resmi olarak bir hastalık ya da bozukluk olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir.
ORTOREKSİYA NERVOZANIN TANI KRİTERLERİ VAR MI?
Bazı araştırmacılar kendi çalışmalarında ortoreksiya nervoza için tanı kriterleri yayınlamışlardır.
Morezo ve arkadaşları tarafından 2012 yılında kullanılan tanı kriterleri şunlardır:
- Gıdanın kalitesi ve saflığına yönelik kaygılı ve takıntılı bir zihinsel uğraş;
- Yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı olarak fiziksel sağlığın bozulması;
- Sağlıklı ve saf beslenmeye dair takıntılı düşünce, inanç ve davranışlar nedeniyle akademik, sosyal ve mesleki işlevselliğin bozulması;
- Bu bozukluğun obsesif-kompulsif bozukluk, şizofreni ya da başka bir psikotik bozukluk gibi başka bir bozuklukla açıklanamaması;
- Bu davranışların dini inançlarla, gıda alerjisiyle ya da tıbbi bir nedenle ortaya çıkmaması.
Dunn ve Bratman 2016 yılında, ortoreksiya nervozayı daha iyi kavramsallaştırmak amacıyla yeni tanı kriterleri yayınlamış ve Morezo ve arkadaşlarının tanı kriterlerinin ortoreksiya nervozada kilo kaybını yeterince kapsamadığını savunmuşlardır. Dunn ve Bratman ortoreksiya nervoza için iki kriter ve bazı ek belirtiler tanımlamıştır.
Kriter A: Takıntılı Sağlıklı Beslenme
Sağlıklı beslenmeye obsesif düzeyde odaklanma. Bu durum belirli bir diyet t eorisine ya da inanca dayanabilir. Aşağıdaki özelliklerle birlikte görülür:
- Kişi, sağlıklı beslenmeye ilişkin kendi koyduğu kurallara sıkı sıkıya uyar; bu kuralların ihlali anksiyete, suçluluk, hastalık korkusu ya da bedensel “kirlilik” hissi doğurur.
- Zamanla kişi daha fazla gıda grubunu diyetten çıkarır ve art arda detoks veya oruç gibi yöntemlere başvurabilir.
- Bu kısıtlamalar sonucunda kilo kaybı olabilir ancak birincil amaç zayıflamak değil, “sağlıklı olmak” tır.
Kriter B: İşlevsel Bozulma veya Klinik Düzeyde Sorun
Yukarıdaki takıntılı davranışlar şu şekillerde kişinin yaşamını bozmaya başlar:
- Malnütrisyon, ciddi kilo kaybı veya diğer tıbbi komplikasyonlar.
- Sosyal, akademik ya da mesleki işlevsellikte bozulma.
- Kişinin özsaygısı ve benlik değeri, “sağlıklı beslenmeye” uyum düzeyine aşırı bağımlıdır.
Bratman’ın Ayrıca Tanımladığı Ek Belirtiler:
- Yemek planlaması, alışverişi, hazırlanması ve tüketimi üzerine aşırı zihinsel odaklanma.
- Gıdayı keyif değil, sadece sağlık kaynağı olarak görme.
- Yasaklı yiyeceklere karşı tiksinti veya yoğun rahatsızlık.
- Diyetle hastalıkları önleme ya da tedavi etme konusunda gerçek dışı inançlar.
- Diyet tercihleri nedeniyle başkalarını ahlaken yargılama.
- Bedensel “kirlilik” algısına dayalı beden imgesi bozukluğu.
ORTOREKSİYA NERVOZA OLDUĞUMU NASIL ANLARIM?
Ortoreksiya nervoza için doğrudan tanı koymaya yönelik resmi ve standart bir test henüz bulunmamakla birlikte, bireylerin ortorektik eğilimlerini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş bazı ölçek ve anketler mevcuttur. Bunlar daha çok tarama ve araştırma amaçlı kullanılır. Ortoreksiya nervoza için sınıflandırma kitaplarında resmi bir tanı yer almadığı için kullanılan testler tanı koydurmaz ama risk ve yatkınlık açısından fikir verebilir.
1. ORTO-15 Ölçeği
Düşük skor, ortoreksiya eğiliminin yüksek olduğunu gösterir. ORTO-15’in bazı maddeleri ters puanlandığı için puanlama anahtarına göre değerlendirilmelidir.
| Madde No | Soru (özet) | Her zaman | Genellikle | Bazen | Hiçbir zaman |
| 1 | Yediğim gıdaların sağlığa etkilerini düşünüyorum | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 2 | Market alışverişinde içerik bilgilerine dikkat ederim | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 3 | Sağlıksız olduğuna inandığım gıdalardan kaçınırım | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 4 | Yemek yerken içeriğini çok dikkatli analiz ederim | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | Sağlıklı beslenme için yeme alışkanlıklarımı değiştiririm | 4 | 3 | 2 | 1 |
| 6 | Sağlıksız yiyecekler beni rahatsız eder | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 7 | Yemek benim için sadece fiziksel ihtiyaçtır | 4 | 3 | 2 | 1 |
| 8 | Yemeklerde kalite fiyatından önemlidir | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 9 | Sağlıksız yiyecekler yüzünden arkadaşlıklarımı sınırladım | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 10 | Sağlıksız beslendiğimde suçluluk hissederim | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 11 | Yediğim şeylerin sağlığımı etkilediğini bilirim | 4 | 3 | 2 | 1 |
| 12 | Yemekten önce pişirme ve hijyen koşullarını çok önemserim | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 13 | Sağlıklı beslendiğimde kendimi daha iyi hissederim | 4 | 3 | 2 | 1 |
| 14 | Sağlıklı beslenmeyi sağlığım için gereklilik olarak görürüm | 4 | 3 | 2 | 1 |
| 15 | Sağlıklı yemek seçmeye çok zaman ayırırım | 1 | 2 | 3 | 4 |
Toplam puan <40 ise Ortoreksiya riski yüksek kabul edilir.
2. Yeme Alışkanlıkları Anketi (Eating Habits Questionnaire -EHQ)
Ortorektik davranışları, bilgi düzeyini ve duygusal etkiyi alt ölçekler halinde ölçen 21 maddeden oluşur.
Yanıt Seçenekleri
0 = Kesinlikle katılmıyorum
1 = Katılmıyorum
2 = Ne katılıyorum ne katılmıyorum
3 = Katılıyorum
4 = Kesinlikle katılıyorum
Bilgi Düzeyi
1. Diyetim, çoğu diyetten daha sağlıklıdır.
2. Diyetim, başkalarının diyetlerinden daha iyidir.
3. Sağlıklı beslenme konusunda başkalarından daha bilgiliyim.
4. Yiyeceklerin hazırlanma şekli, diyetim açısından önemlidir.
5. Birçok kuralı olan bir diyete uyarım.
Sorunlar
6. Sağlıklı beslenme düşünceleri beni sık sık dikkatimden alıkoyar.
7. Sadece diyetimin izin verdiği yiyecekleri yerim.
8. Sağlıklı beslenmem, ilişkilerimde önemli bir stres kaynağıdır.
9. Zamanla daha sağlıklı beslenmeye yönelik çabalar gösterdim.
10. Diyetim, alacağım iş türünü etkiler.
11. Yeme alışkanlıklarım, başkalarınınkinden üstündür.
12. Sağlıklı beslendiğimde kendimi kontrol altında hissederim.
13. Son bir yılda ailem veya arkadaşlarım, sağlıklı beslenmeye fazla takıldığımı söylediler.
14. Tüketeceğim yiyecekleri sunan restoranları bulmakta zorlanırım.
15. Bu şekilde beslenmek bana tatmin hissi verir.
16. Benim için sağlıklı olan çok az yiyecek vardır.
17. Günde üç saatten fazla sağlıklı yiyecekleri düşünerek geçiririm.
Duygular
18. Sağlıklı beslendiğimde kendimi harika hissederim.
19. Yiyecekleri en sağlıklı şekilde hazırlarım.
20. Sağlıklı beslendiğimde moralim yükselir.
21. Sağlıklı yemek hazırlamak bana iyi hissettirir.
Her madde 1–4 arası puanlanır. Alt ölçek puanları ayrı ayrı hesaplanabilir. Toplam puan 21 maddenin toplamıdır. Yüksek puan almak ortoreksiya nervoza eğiliminin daha yüksek olduğunu gösterir.
Henüz uluslararası geçerli sabit bir kesme puanı yoktur. Bu nedenle araştırmalarda farklı grupları karşılaştırmak için kullanılır
3. Düsseldorf Orthorexia Scale (DOS)
Amacı ortoreksiya nervoza riskini hızlı bir şekilde değerlendirmek olan 10 maddelik kısa bir ölçektir.
Yanıt Seçenekleri:
1 = Hiçbir zaman
2 = Nadiren
3 = Ara sıra
4 = Sıklıkla
5 = Her zaman
- Sağlıklı beslenmenin benim için ne kadar önemli olduğunu sık sık düşünüyorum.
- Sağlıklı beslendiğimde kendimi daha iyi hissediyorum.
- Diyetime uygun olmayan bir şey yediğimde kendimi suçlu hissediyorum.
- Sağlıklı beslenme hakkında çok fazla zaman harcıyorum.
- Diyetime uygun olmayan yiyecekleri yemekten kaçınırım.
- Sağlıklı olmayan besinleri yedikten sonra kendimi arındırmaya çalışırım (örneğin, egzersizle veya oruç tutarak).
- Yiyecekleri hazırlarken hijyene çok dikkat ederim.
- Diğer insanlar sağlıklı beslenmemin aşırı olduğunu düşünüyor.
- Yalnızca sağlıklı olduğuna emin olduğum yiyecekleri yerim.
- Sağlıklı beslenme alışkanlıklarımı başkalarına da öğretmeye çalışırım.
Bu ölçekle kişinin sağlıklı beslenme konusundaki takıntı düzeyi, duygusal etkilenimi ve sosyal işlevselliğe etkisi ölçülmeye çalışılır. Toplam puan, ortoreksiya eğilimi hakkında bilgi verir.
Puanlama ve Yorumlama
Toplam Puan Değerlendirme
10 – 20 puan Ortoreksi eğilimi yok veya çok düşük
21 – 29 puan Artmış ortoreksi eğilimi (şüpheli vakalar)
30 ve üzeri Olası ortoreksiya nervoza (klinik açıdan anlamlı olabilir)
ORTOREKSİYA NERVOZA DİĞER YEME BOZUKLUKLARINDAN FARKLI MI?
Her ne kadar anoreksiya nervoza ve bulimiya nervoza gibi tanımlanmış yeme bozuklukları ile bazı ortak yönler taşısa da ortoreksiya nervoza farklı psikolojik motivasyonlar ve davranışsal örüntülerle karakterizedir.
Bu bağlamda ortoreksiya nervosanın diğer yeme bozukluklarından ayrıldığı temel noktaların incelenmesi önemlidir.
| Ortoreksiya Nervoza | Anoreksiya Nervoza | Bulimiya Nervoza | |
| Motivasyonel Farklılıklar | Sağlıklı beslenme, bedensel saflık arzusu | Zayıflama, kilo kaybı, beden kontrolü | Aşırı yeme sonrası suçlulukla ortaya çıkan telafi davranışları |
| Beden İmajı ve Kilo Algısı | Beden imajı odaklı değildir, içsel temizlik/saflık ön planda | Beden şekli ve kilo ile ilgili yoğun takıntı | Beden algısına dair kaygılar yoğundur, kilo alma korkusu vardır |
| Gıda Seçimi ve Yeme Davranışı | Doğal, katkısız, işlenmemiş gıdalara yönelim; aşırı kontrol | Kalori sınırlaması, gıda reddi | Kontrolsüz yeme atakları ve ardından gelen kusma/laksatif gibi telafi davranışları |
| Psikososyal ve Davranışsal Özellikle | Sosyal izolasyon, sağlıksız beslenenleri yargılama eğilimi | Sosyal kaçınma genellikle beden imajına bağlıdır | Sosyal ortamlarda yeme davranışında bozulmalar, utanç, suçluluk |
| Tanısal Durum | DSM-5 ve ICD-11’de yer almaz, resmi tanı yok | DSM-5’te tanımlı, açık tanı kriterleri mevcut | DSM-5’te tanımlı, tanı kriterleri belirlenmiş |
ORTOREKSİYA NERVOZA NEDEN OLUR?
Ortoreksiya nervozanın nedenleri ve ilişkili olduğu durumlara bakıldığında pek çok faktör göze çarpar.
| Psikolojik Nedenler | • Obsesif-kompulsif eğilimler (mükemmeliyetçilik, kontrol ihtiyacı, katı düşünme) • Anksiyete ve kaygı bozuklukları • Düşük benlik saygısı (değeri yeme davranışına bağlama) • Duygusal düzenleme zorlukları |
| Sosyo-kültürel Nedenler | • Sağlıklı yaşam ve “fit” olma baskısı • Diyet kültürü ve sosyal medya etkisi • Aile ve çevre etkisi (katı yeme tutumları) |
| Biyolojik ve Nöropsikolojik Etkenler | • Serotonin metabolizması gibi nörolojik faktörler • Genetik yatkınlık (ailesel yeme bozukluğu öyküsü) |
| Davranışsal ve Öğrenilmiş Etkenler | • Sağlıklı niyetle başlayan yeme davranışlarının takıntıya dönüşmesi • Sosyal onay ve övgüyle pekiştirme |
ORTOREKSİYA NERVOZA NASIL TEDAVİ EDİLİR?
Tedavi yaklaşımları tanımlanmış benzer bozukluklardaki (özellikle anoreksiya nervoza ve obsesif-kompulsif bozukluk) tedavi modellerinden uyarlanarak uygulanmaktadır.
| Psikoterapi | Temel tedavi yaklaşımıdır. • Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Katı düşüncelerle çalışılır, esnek yeme davranışı kazandırılır. • Şema Terapi: Mükemmeliyetçilik, cezalandırıcı iç ses gibi şemalar hedeflenir. • Mindfulness: Gıda ve bedenle şefkatli ilişki kurmayı destekler. |
| Beslenme Danışmanlığı | • Yeterli ve dengeli beslenme alışkanlıkları geliştirilir. • Yasaklı yiyeceklerle yüzleşme, açlık-tokluk sinyallerini tanıma öğretilir. • Dirençli bireylerde yargılamayan, iş birliğine dayalı yaklaşım önemlidir. |
| İlaç Tedavisi | • Ortoreksiya nervozaya özgü bir ilaç yoktur. • Eşlik eden depresyon, OKB, anksiyete gibi durumlarda farmakolojik tedavi gerekebilir. |
| Aile ve Grup Terapileri | • Özellikle ergenlerde etkilidir. • Grup terapileri, sosyal etkileşim ve destek sunarak izolasyonu azaltır. |
| Tedavide Zorluklar | • Bireyler çoğu zaman hasta olduklarını kabul etmezler. • Ortorektik davranışlar “örnek davranış” olarak görülebildiği için çevre desteği zayıf olabilir. • Toplumsal olumlama tedavi motivasyonunu düşürebilir. |
| Genel Yaklaşım | • Biyopsikososyal model temel alınmalıdır. • Psikoterapi, beslenme danışmanlığı ve gerekirse ilaç tedavisi bütüncül biçimde bir arada yürütülmelidir. |
ORTOREKSİYA NERVOZA TEDAVİ EDİLMEZSE SONUÇLARI NE OLUR?
Bu bozukluğa sahip kişiler yeme davranışına aşırı derecede önem verirler ve besinlerin kalitesine ve saflığına odaklanırlar. Bu odaklanma çeşitli fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunlara yol açar. Dolayısıyla tedavi edilmeyen ortoreksiya nervozanın çok sayıda olumsuz sonucu vardır ve bazıları hayatı tehdit edici seviyelere ulaşabilir.
| Fiziksel Durumlar | • Malnütrisyon: B12, demir, D vitamini eksiklikleri • Aşırı kilo kaybı: Amaçsız kilo kaybı olabilir • Bağışıklık zayıflığı: Enfeksiyonlara yatkınlık • Adet düzensizlikleri: Amenore gelişebilir • Elektrolit bozuklukları: Kardiyak ritim problemleri ortaya çıkabilir |
| Psikolojik Durumlar | • Anksiyete bozuklukları: Gıda ile ilgili aşırı kaygılar • Depresyon: Sosyal izolasyon ve öz-denetim baskısı etkili • Obsesif-kompulsif belirtiler: Yeme ritüelleri • Duygusal düzenleme sorunları: Yeme davranışı baş etme aracı haline gelir |
| Sosyal ve İşlevsel Durumlar | • Sosyal izolasyon: Sosyal yemeklerden kaçınma • Aile/ilişki sorunları: Katı kurallar gerginlik yaratır • İş/okul performansında düşüş: Zihinsel enerji yeme planlamaya harcanır |
| Uzun Vadeli Riskler | • Kronik yeme bozukluğuna dönüşüm: Anoreksiya veya başka bozukluklara evrim • Organ hasarları: Uzun süreli malnütrisyon sonucu • Yaşam kalitesinde düşüş: Tüm alanlarda bozulma ve doyum azalması |
Ortoreksiya nervoza, sağlıklı beslenme arayışının patolojik bir düzeye ulaştığı, psikolojik ve fizyolojik komplikasyonlara yol açabilen karmaşık bir yeme bozukluğudur. Her ne kadar fiziksel sağlık odaklı görünse de altta yatan psikolojik sorunlar, bireyin yaşam kalitesini ciddi ölçüde etkileyebilir. Ortoreksiya nervozanın tanı, sınıflandırma ve tedavisine yönelik araştırmalar halen sınırlıdır; bu nedenle alanda daha fazla bilimsel veri ve farkındalık gerekmektedir. Etkili bir müdahale için psikoterapi, beslenme eğitimi ve gerektiğinde psikiyatrik destek içeren bütüncül bir yaklaşım benimsenmelidir. Gelecekte yapılacak çalışmalar ortoreksiya nervozanın uzman psikiyatrist gözetiminde klinik tanımlamasını netleştirmeye ve tedavi protokollerini geliştirmeye katkı sağlayacaktır.
